Penning geslagen ter ere van Jan van Speyk

 

Jan Carel Josephus van Speyk werd op 31 januari 1802 geboren te Amsterdam. Op vierjarige leeftijd verloor hij zijn vader; op tienjarige leeftijd zijn moeder. Als wees vertrok JCJ naar het Burgerweeshuis te Amsterdam. Na een aantal jaren kleermakersleerling te zijn geweest, kon hij in februari 1820 als stuurmansleerling aan de slag.

Na vijfjarig verblijf in Indië en een korte periode op non-actief werd hij in 1830 als Luitenant ter Zee 2e klasse naar Antwerpen gedirigeerd. De Belgen zijn in opstand gekomen, en het werd Van Speyk's taak om met zijn Kanonneerboot No. 2 de schepen op de Schelde te controleren. Zijn felle verweer tegen Belgische aanvallen leverde hem al snel de bijnaam "den vuurduivel" op.

Zaterdag 5 februari 1831 werd het schip door een stormvlaag overvallen en dreef het naar de oever, ondanks verwoede pogingen om het schip te wenden. Een troep gewapende Belgen beklommen het schip, vastberaden om Neêrlands' driekleur te veroveren en te bespotten.

 

Dat nooit! Dan liever de lucht in!

Van Speyk zegt de overgavepapieren te gaan halen, en loopt met een brandende sigaar het ruim in. In het kruitruim aangekomen komt hij tot zijn heldendaad: hij steekt zijn sigaar in het kruitvat, waarna de boot met een daverende klap uiteen vliegt! In Noord-Nederland leidde zijn dood tot een golf van euforie, nationalisme en vertrouwen in de toekomst. Van Speyk was niet voor niets gesneuveld: het Nederlandse volk had weer een vaderland!

Met name in de eerste paar decennia na Van Speyk's heldendood zijn een aantal gedenktekens en eerbewijzen ontstaan. Deze pagina geeft een klein overzicht.

 

Nationale Van Speyk monument

 

Deze in 1833-1834 gebouwde en in 1841 ingewijde vuurtoren te Egmond aan Zee vormt het Nationale Van Speykmonument. Aan de voet van de toren bevindt zich een graftombe die herinnert aan Van Speyk. Links en rechts van de toegangsdeur werden plaquettes aangebracht waarop de heldendaad van Van Speyk in zowel het Nederlands als Latijn wordt beschreven.

 

 

Grafmonument in de Nieuwe Kerk te Amsterdam

Hier zijn Van Speyk's stoffelijke resten in een mahoniehouten kist geplaatst in een gewelf onder het monument.

 

Gedenksteen voor het Burgerweeshuis

Ook bij dit monument werd een kistje met documenten ingesloten, achter de gedenksteen. De onthulling van dit monument vond 20 oktober 1831 plaats. Er bestaat een papieren model van dat bewaard wordt in het depot van het Amsterdams Historisch Museum. In de jaren 1960-1975 werd de gedenksteen verplaats in verband met een verbouwing om het Amsterdams Historisch Museum te huisvesten.

 

Mast van de Kanonneerboot No. 2

Deze is op het terrein van het Koninklijk Instituut voor de Marine in Den Helder geplaatst.

 

Hr. Ms. van Speijk

Het huidige schip van de Nederlandse marine dat naar Van Speyk is vernoemd, is de F828, oftewel de Hr. Ms. van Speijk, een multi purpose fregat van de Karel Doorman-klasse. In 2001 en 2008 heeft het HRD dit schip bezocht - beiden excursies om nooit meer te vergeten. Tijdens ons bezoek in 2008 vlogen de helicopters boven de boot rond. Het fregat was 3 maanden terug uit Libanon. In deze tijd is het klaar gestoomd om weer uit de varen naar het Caribisch gebied.

Tijdens een veiling van Christie's bracht onderstaand stuk overjas van Van Speyk inclusief brief van adelborst W.A. de Gelder 6250 euro op. Oud Van Speyk bood mee maar moest op een gegeven moment verstek laten gaan.

In opdracht van Adriaan van der Hoop zijn tenminste drie schilderijen met Van Speyk als onderwerp gemaakt. De eerste twee zijn van Jacobus Schoemaker Doyer (1792-1867) en laten eerst Van Speyk's overpeinzingen zien, met daaropvolgend zijn heldendaad. Het derde schilderij is van Martinus Schouman, wat de ontploffende kannoneerboot op de Schelde laat zien. Bron: CODART

Lieutenant Jan van Speyk pausing in thought before detonating the powder keg in the boat under his command to keep it from falling to the Belgians, February 5, 1831 (1834)

Op bovenstaand schilderij is (waarschijnlijk?) de scheepsjongen Hendrik Wijler te zien, die door Van Speyk werd gewaarschuwd dat hij zich uit de voeten moest maken.

Jacobus Schoemaker Doyer - Van Speyk steekt de lont in het kruit, 5 februari 1831
Jacobus Schoemaker Doyer - Van Speyk steekt de lont in het kruit, 5 februari 1831 (Rijksmuseum, 1834)

Het moge duidelijk zijn dat de titel van dit schilderij een historische vergissing in zich heeft. Van Speyk heeft namelijk geen lont of vuurwapen gebruikt om het kruit tot ontploffing te brengen - iedereen weet dat hij daar zijn sigaar voor heeft gebruikt.

Het thema van de ontploffende kanonneerboot was een geliefd onderwerp onder negentiende eeuwse zeeschilders, vanwege de 'verhevenheid' er van. De portretten van Jan Willem Pieneman, Johannies Petrus Schotel en Ferdinand de Braekeleer (geen afbeeldingen beschikbaar) schijnen opvallende gelijkenis te tonen: de uiteenspattende kanonneerboot bevindt zich links, rechts de overige boten op de Schelde en op de achtergrond het silhouet van de stad Antwerpen. Aan de meeste van deze schilderijen is gedegen onderzoek omtrent de omstandigheden die dag voorafgegaan.

Martinus Schouman - De Nederlandse kanonneerboot nr. 2 onder commando van Jan van Speyk ontploft, 5 februari 1831
De Nederlandse kanonneerboot nr. 2 onder commando van Jan van Speyk ontploft, 5 februari 1831 (Rijksmuseum, 1832)

Louis Moritz heeft onderstaand portret uit herinnering moeten voltooien, waardoor het onzeker is of het een goede gelijkenis geeft. De verblijfplaats van dit werk is onbekend.


Louis Moritz - Jan Carel Josephus van Speijk

Volgens het Amsterdams Historisch Museum is het hieronder afgebeelde schilderij ook van Schoemaker Doyer. Met een laatste armgebaar en een hemelwaarts gerichte blik wordt Van Speyk gadegeslagen door angstige Hollanders en Belgen, terwijl hij zijn sigaar in het kruitvat steekt.

Jacobus Schoemaker Doyer - J.C.J. van Speijk steekt een brandende sigaar in het kruitvat
Jacobus Schoemaker Doyer - J.C.J. van Speijk steekt een brandende sigaar in het kruitvat

En als uitsmijter "De zelfopoffering van Jan van Speyk" door Dominicus Dubois uit ca. 1831.